Theo phong tục địa phương, từ sáng sớm, phụ nữ Xá Phó (chủ nhà) sẽ tiến vào nương lúa trước và thực hiện thủ tục gặt - "giữ hồn lúa". Người phụ nữ lặng lẽ tiến vào khoảng giữa của nương lúa hoặc tới vị trí đã được đánh dấu, lấy một ít lá cây trải xuống đất hoặc gạt đổ các cây lúa bên cạnh để đặt lá cây (thường là lá cây chuối hoặc lá cây rừng có kích thước lớn). Sau đó, quay ra ôm vài khóm lúa vào lòng, rồi nín thở, dùng chiếc hái cắt 3 bông lúa, lấy lá lúa buộc lại và gói trong những chiếc lá.

Mỗi lần cắt lúa, buộc và gói lúa, người phụ nữ lại phải nín thở. Làm vậy 3 lần, 3 nhúm lúa được buộc chặt, sau đó đặt vào chiếc lá lớn đã được lót phía dưới, gói chung 3 khóm lúa lại để “giữ hồn lúa”. Lúc này, người phụ nữ mới được thở và ra tín hiệu cho các con, cháu tiến vào nương gặt lúa.

Việc gặt lúa chủ yếu do phụ nữ đảm nhiệm. Vừa gặt họ vừa cảm tạ đất trời về một năm mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt.

Sau khi gặt lúa xong, những khóm lúa được cho vào gùi “A Xé” để mang về nhà. Trên đường di chuyển, người Xá Phó sẽ “gọi hồn lúa” về cùng mình bằng những câu nôm, chẳng hạn như: “Hồn lúa về đi, theo chủ về nhà thôi”...

Khi đã đưa được hồn lúa về nhà, để chuẩn bị ăn cơm mới, người Xá Phó luộc phần lúa nếp, sau đó buộc và phơi khô các khóm lúa trên gác bếp của gia đình. Thời gian phơi lúa kéo dài khoảng từ 8 giờ sáng đến 4 hoặc 5 giờ chiều trên bếp củi đỏ lửa liên tục.

Khi lúa đã được sấy, người Xá Phó dùng cối (gọi là “lóng”) để giã gạo. Trong văn hóa của người Xá Phó, "lóng" ngoài việc dùng để giã lúa ,giã gạo còn là công cụ để phát ra âm thanh liên lạc giữa các gia đình. Khi gõ 3 hồi "lóng" dài tức là thông báo gia đình có người mất, còn nếu đánh 2 hồi "lóng" dài lại là mời các gia đình khác đến ăn tết.

Sau khi giã lúa xong, các bà, các mẹ, các chị sẽ cùng nhau dần, sàng lúa để lọc ra những hạt gạo trắng mịn.

Khi có được những hạt gạo trắng nõn nà, phụ nữ Xá Phó sẽ trở về khu bếp của gia đình để đồ xôi và chế biến món ăn từ hoa màu được trồng trên nương cùng lúa và các món như cá nướng, gà luộc… để trình tổ tiên.

Sau khi trình mâm lễ tổ tiên xong, đại gia đình sẽ ngồi quây quần bên mâm cơm mới. Người phụ nữ là chủ gia đình sẽ ngồi giữa, các con cháu mời mẹ ăn cơm, uống rượu để bày tỏ lòng biết ơn với người có công sinh thành, nuôi dưỡng mình.

Trong lễ ăn cơm mới của người Xá Phó không thể thiếu phần hội với các trò chơi dân gian tập thể, qua đó thể hiện sự đoàn kết tạo nên sức mạnh cộng đồng.

https://baolaocai.vn/anh-doc-dao-phong-tuc-giu-hon-lua-goi-hon-lua-cua-nguoi-xa-pho-post392207.html