Lễ “rước cá” của người Tày
Rước cá mẹ là nghi lễ độc đáo của người Tày ở Trung Ðô (Bắc Hà) mỗi dịp tết đến, xuân về. Sau lễ rước, mọi người trở về làng trong không khí vui tươi, phấn khởi, rạng rỡ cùng niềm tin về những điều may mắn, tốt đẹp đến với bản làng.Tiết mục múa của người Tày trong ngày hội.
Nghệ nhân Hà Văn Điêu (xã Trung Đô) cho biết: Ăn Tết xong, già làng, trưởng bản cùng người dân trong làng tấp nập chuẩn bị các công việc cho lễ rước. Chủ làng sẽ chọn ra một, hai người biết đan lát giỏi nhất trong làng vào rừng tìm tre về chẻ nan đan theo kiểu mắt cáo thành hình con cá chép dài khoảng 60 cm, rộng 30 cm, dưới bụng con cá tre trống một lỗ để luồn thanh gỗ tròn dài khoảng 50 cm làm đòn khiêng rước cá khi thực hành nghi lễ. Bên ngoài khung rọ, người Tày dùng giấy xanh dán xung quanh rồi dùng giấy vàng cắt thành hình vẩy cá phủ toàn bộ bên ngoài tượng trưng làm con cá chép vàng “Pẻ nôi nướng”.
Vì đây là con vật linh thiêng nên ngày bắt đầu làm người Tày phải chọn vào ngày Dần (con hổ). Theo quan niệm của người dân nơi đây, hổ là con vật biểu hiện cho sức mạnh, là loài chúa tể sơn lâm và đây cũng là ngày tốt, làm vào ngày này làng bản sẽ được may mắn.
Trong lễ rước, cá vàng được ví như là cá mẹ đi trước, đàn cá con nhìn thấy sẽ đi theo từ sông về suối, về bản. Sau khi làm xong, cá chép được bảo quản tại đền, họ kiêng không cho người, mèo nhảy qua thì con cá sẽ mất đi sự linh thiêng, lễ cúng không đạt được như ước muốn của dân bản.
Vào 8h sáng, ngày Thìn tháng Giêng, chủ đan hình cá chép vào rước cá chép vàng đặt vào bên trái của đền Trung Đô, đợi đến giờ Ngọ là nghi lễ được bắt đầu. Vì theo quan niệm của người Tày ở đây, giờ Ngọ là giờ tốt, giờ mà Quốc công Vũ Văn Mật chọn đánh trống chiêu binh, tập hợp quân dân chống lại kẻ thù. Đúng giờ Ngọ, chủ mo làm lễ cúng các vị thần linh trong làng thực hiện nghi lễ kéo dây vào đền diễn tả nghi thức tập hợp binh sĩ, kéo quân của vị tướng Vũ Văn Mật. Sau đó, ông tung thóc giống để mọi người có mặt lấy vạt áo dài nhận hạt giống với ý nghĩa mong muốn cho mùa màng tươi tốt, bội thu.
Đến khoảng 14h cùng ngày, ông mo chủ trì tổ chức lễ rước cá từ sông lên suối. Toàn thể dân làng không kể già trẻ, gái trai đều tập trung trước cửa đền. Chủ lễ phân công hai thanh niên khiêng trống đi trước, theo sau là ông mo, rồi thanh niên khỏe mạnh hoạt bát nhất, là người chưa có vợ tham gia vào màn biểu diễn múa mang ý nghĩa mô phỏng lại động tác như đàn cá đang múa tung tăng, uốn lượn, quẫy mình trong nước rồi đến toàn thể dân làng đi sau.
Đoàn rước dưới sự chỉ đạo của thầy mo đi từ đền ra cửa suối Nậm Thi đổ ra sông Chảy. Nơi thầy mo làm lễ khấn cầu các vị thần, Long Vương cai quản vùng sông nước để báo cáo cho các vị thần biết: “Hôm nay, ngày lành tháng tốt, làng tổ chức lễ hội xuống đồng, rước cá. Giờ Thân (con khỉ) đến rồi, dân làng ra bờ sông rước cá thần lên suối Nậm Thi để cho dân làng bắt cá làm thức ăn nuôi sống người trần gian”. Ông vừa khấn vừa ôm con cá hình nộm diễn tả động tác con cá bơi ngược từ sông Chảy lên dòng suối Nậm Thi, có lúc cá nhảy tanh tách trên mặt nước, cá bơi luồn qua các khe đá rẽ sóng nước để vượt lên, đi trước là cá mẹ, đàn cá con tung tăng theo sau. Thầy mo vừa diễn vừa đọc văn khấn “Khửn lô pẻ khửn nặm, Pẻ khửn nặm vái lá” (nghĩa là: Cá lên suối, cá lên suối nhiều nhiều, lên đi cá ơi). Nói đến đây, ông mo lại khấn tiếp: “Hôm nay ngày lành tháng Giêng, dân làng Trung Đô xuống đồng... con cá xin Long Vương rước thần cá lên suối mà cũng không rước không, dân làng chúng tôi có tiền, có bạc trả cho Long Vương”. Nói xong ông mo đốt giấy tiền vàng gửi cho Long Vương để mua được nhiều cá.
Tiếng trống mỗi lúc càng gõ rộn ràng hơn, người thanh niên cầm cá tích cực múa lượn vòng. Sau khi hóa tiền vàng xong, đoàn người bắt đầu rước cá từ sông lên suối, đi từ dưới bờ cát đi lên, đám trẻ con chạy theo sau như đàn cá tung tăng chạy theo cá mẹ từ dưới bờ sông chảy theo dòng suối lên. Theo quan niệm của người Tày, khi đi rước cá từ sông lên suối phải đi ngược từ dưới lên, không đi từ trên xuống sẽ không được cá. Trong tiếng trống, tiếng hò reo của mọi người tạo không khí vui tươi, náo nhiệt của lễ rước. Mọi người thi nhau chạy hòa mình cùng dòng suối Nậm Thi làm nước bắn tung tóe, tựa như con cá bơi ngược suối, người rước cầm con cá chạy trước, người biết hát rước cá thì hát: “Pẻ khửn nặm hở lái - Cá lên suối cho nhiều”, “cụp háng khửn dum dum - Cá nối đuôi nhau lên ầm ầm”.
Khi rước cá ngược lên suối, thợ đánh trống đi đầu, đến ông mo, người thanh niên rước cá, người dân. Khi rước đến đúng ngòi nước thiêng thì cắm con cá chép vàng bên miệng nguồn nước. Đầu cá cắm quay ngược về phía trên, người dân đứng xem cổ vũ hết mình, ông mo đứng trước nguồn nước thiêng và nói: “Từ nay trở đi mẹ cá sẽ dẫn con cá lên suối cho nhiều, cho đông thành đàn”./.