Chợt nhớ lịch Mông
Có thể người ta không cần nhớ ngày theo con số, nhưng đã thành lệ, ai cũng nhớ ngày theo con giáp. Riêng với người cao niên còn biết ngày tốt, ngày xấu để tính ngày khởi phát nương, khởi cày ruộng, gieo hạt, đi tìm đá mài, đi săn… Theo đó, trước đây ở tỉnh thường họp chợ vào ngày Dậu và Mão, cách giữa 5 ngày. Mỗi tháng chỉ một lần trăng tròn đúng đêm Rằm. Vì vậy, người Mông chỉ tính mỗi tháng chẵn 30 ngày, không thiếu, không thừa. Từ đó, trong năm chỉ có 360 ngày, không có tháng nhuận và ngày thứ 360 là tết tất niên, người Mông gọi là ăn tết Mông - naox Môngz tsaz.
Đồng bào Mông Sa Pa du xuân.
Những thập niên cuối thế kỷ XX người Mông vẫn có thói quen ăn Tết Mông. Từ khi thực hiện chỉ đạo chung của Nhà nước thông qua sự quán triệt của chính quyền cơ sở các địa phương, người Mông mới ăn Tết Nguyên đán. So với Âm lịch, Tết Mông diễn ra có thể sớm trước từ nửa tháng, cho đến một tháng. Bởi vậy, những quan niệm về người Mông ăn tết sớm là do: “Mùa màng đã hoàn tất”, “ăn tết sớm để làm mùa vụ sớm”, “ăn tết sớm để nghỉ ngơi”… đều không đúng nghĩa.
Mỗi làng người Mông thông thường có một thầy cúng, tùy theo xem ngày con gì, từ 25 tháng Sửu - nhux hli cho đến ngày 29, thầy tự nguyện làm lễ cúng khai tết tại tư gia, không nhất thiết phải giục giã, phải có sự tham dự của các thành viên trong dòng họ hay trong làng. Lễ cúng khai tết chủ yếu xem vận hạn các hộ dịp Tết, nên cúng cầu cái gì, vị thần nào, như thần cột nhà, thần cửa, thần gia súc… hay thần sắt (nếu là thợ rèn đúc), dược vương (nếu chủ hộ đó biết hái thuốc lá chữa bệnh); hộ nào phải kiêng cấm như người trong gia đình không được đi chơi xa, hộ nào phải kiêng nước, lửa, kiêng sát sinh, kiêng đón khách lạ vào nhà… Những thông tin đó sẽ được các hộ tiếp nhận bằng cách đến hỏi hoặc người nhà thầy sẽ báo cho biết. Vì thế, có trường hợp hộ nào đó sẽ làm chủ hội Gầu tào, thường khai hội vào ngày mồng 2 Tết, nhưng vì ngày đó phải kiêng cấm nghiêm ngặt, nên phải chuyển sang mồng 3. Tuy nhiên, phải tương ứng với con giáp phù hợp thì công việc mới linh nghiệm. Với tục lệ tang ma, ngày thứ 3 sau khi chôn cất, phải làm lễ rào mộ, tức là xếp đá quây xung quanh, nhưng nếu ngày đó gia đình thiếu nhân lực, vật liệu thì chỉ làm lễ và quây lấy lệ rồi sẽ hoàn tất vào lúc nào đó. Cho đến chẵn 12 ngày, tương ứng với 12 tháng sẽ làm lễ giỗ đầu, gọi là uô xi, hay còn gọi là pua chu - puôs tsus.
Hiện nay, tuy đang dần hội nhập, giao thoa nhưng lịch Mông vẫn chi phối nhiều hoạt động trong cuộc sống, nhất là hoạt động sản xuất và các lễ tục tâm linh, trong đó hoạt động Tết biểu hiện rõ nhất về phong tục./.